برج طغرل شهرری از آثار به جا مانده از دوره‌ی سلجوقیان است و در سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
برج طغرل شهرری در شرق آرامگاه ابن بابویه در شهر ری در استان تهران قرار دارد. این برج از آثار به جا مانده از دوره‌ی سلجوقیان است و در سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
در حوالی آرامگاه ابن بابویه در شهرری برجی آجری نمایان است که در دل خود گوشه‌ای از تاریخ ایران زمین را جای داده است. این برج در عهد سلجوقی و احتمالا در زمان انتقال پایتخت از نیشابور به ری به دستور طغرل بیک؛ مؤسس سلسله سلجوقیان ساخته شده است و به همین دلیل به این نام شناخته می‌شود.
برج طغرل
پیرامون برج طغرل نظرات و مباحث متعددی بیان شده است. برخی این محل را برج خلیفه یزید نامیدند. عده‌ای آن را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی می‌دانند. در مجمل‌التواریخ آمده است که سلطان طغرل بیک در شهرری به وفات رسید. تربتش آنجا برجا است.
بر اساس نوشته قزوینی رازی، طغرل در ری درگذشت و در گورخانه‌ای پر زینت مدفون شد و در برخی متون از دفن افراد دیگر آل سلجوق، همچون آلب ارسلان و طغرل سوم نیز در آرامگاه طغرل اول یاد شده است؛ از این‌رو می‌توان از آن به عنوان آرامگاه خانوادگی سلجوقیان یاد کرد.
مقبره سلطنتی
اختلافات فراوانی میان کارشناسان و مورخان درباره‌ی شخصیت مدفون در این بنا وجود دارد. عده‌ای آن را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی می‌دانند و در مجمل‌التواریخ اینگونه آمده است که « سلطان طغرل‌بیک شهر ری وفات رسید و تربتش آنجا برجاست ».
مورخ نامی ترکیه، فارق سومر نیز محل دفن طغرل را همین مکان می‌داند. عده‌ای دیگر از نویسندگان این مکان را محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شادالملک در قرن پانزدهم می‌دانند.
در کتاب جامع ری باستان تالیف حسن کریمیان نیز آمده است که گروهی این بنا را منتسب به فخرالدوله می‌دانند. استاد سید محمد طباطبایی با توجه به تحقیقات مفصلی که پیرامون این اثر تاریخی و شخصیت مدفون در آن داشته است این بنا را متعلق به ابراهیم الخواص می‌داند. پیکر محمد طباطبایی پس از مرگ در جوار این برج در سال ۱۳۷۱ به خاک سپرده شد.
معماری برج طغرل
برج طغرل با مساحتی بالغ بر ۴۸ متر مربع و ارتفاعی در حدود ۲۰ متر و با اسکلتی خشتی و آجری به صورت استوانه‌ای افراشته، خودنمایی می‌کند که نمای داخلی آن به صورت استوانه است.
در گذشته بر بالای این برج، به مانند برج‌های هم عصرش، گنبدی مخروطی شکل وجود داشته که در حال حاضر وجود ندارد. ارتفاع فعلی این برج بدون احتساب این گنبد در حدود ۲۰ متر است. ضخامت دیواره برج از ۱٫۷۵ متر تا ۲٫۷۵ متر و قطر داخلی و خارجی آن نیز به‌ترتیب ۱۱ و ۱۶ متر است.
سطح بدنه بیرونی برج به ۲۴ تَرک تقسیم شده که این کار علاوه بر استحکام بنا و زیبا تر شدن آن، احتمالا نشان‌دهنده وقت در طول روز نیز بوده است. قسمت فوقانی برج نیز تزئینات و کتیبه‌ای به خط کوفی وجود داشته که متأسفانه طی قرون گذشته از بین رفته است. زیر برج طغرل فضایی شبیه به سرداب یا آب‌انبار وجود دارد. که احتمالا هدف اصلی از ایجاد آن، سالم ماندن پی این برج و جلوگیری از پوسیدگی قسمتی از برج است که در زیر زمین قرار دارد.
ضلع شمالی و جنوبی برج دو سردر با معماری طرح رازی ساخته شده است. سر در ورودی جنوبی یا سر در اصلی پر نقش و نگار و تا اندازه‌ای از بدنه برج بیرون آمده است. این ورودی طاقی ضربی دارد که از داخل، نوع چیدن آجرها به شکل جناغی است. بر پیشانی سردر نیز تزیینات زیبایی وجود داشته که پس از تعمیر، اثری از آن باقی نمانده است و جای آن‌ها لوحی مرمری با تاریخ ۱۳۰۱ هجری قمری در قاب‌بندی مستطیل نصب شده است.
ورودی های برج
این ورودی با ترکیبی ماهرانه و طاقچه‌سازی‌ها نمایشگر شیوه‌ای کاملا معمارانه است و قاب‌بندی‌های تو در تو نمونه ساده‌تری از تزئینات مشابه آن در یادمان سمیران (طارم) است. در گذشته ردیفی از طاس‌های تقریبا با سطح صاف در قاب بالای سر در قرار داشته است؛ شکلی که این برج را به یادمان‌های دیگر سلجوقی در شمال غرب ایران، مانند جامع دماوند، بنای پیر تاکستان و برج نقاره‌خانه در ری پیوند می‌دهد. دیواره‌های ورودی برج تقریبا تا ارتفاع چهار متری برج به‌صورت توپر تا قطر حدود ۱٫۵ متر ایجاد شده‌اند.
دیوارهای بالای ارتفاع چهار متر نیز به‌صورت تو خالی طراحی شده و وسط آن پلکانی وجود دارد که درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خودنمایی می‌کند که رابطی بین قسمت‌های تحتانی و فوقانی برج است. درب‌ها و قوس‌های رازی سردر که فشار زیادی را تحمل می‌کنند و تو خالی بودن دیوارهای فوقانی به استحکام بنا کمک کرده و جنس خشت به کار رفته در برج که از زاج، خاک و سفیده تخم‌مرغ است نیز بر استحکام آن می‌افزاید.
ویژگی های برج طغرل
این برج شبیه عقربه‌های ساعت بوده و می‌توان از روی تابش آفتاب روی کنگره‌های آن زمان را تشخیص داد. در ضلع شمالی و جنوبی برج دو سردر با معماری طرح رازی ساخته شده است.
و تقریباً تا ارتفاع ۴ متری برج دیوارها به صورت توپ تا قطر دیوارهای حدود ۱.۵ متر تشکیل شده و دیوارهای بالای ارتفاع ۴ متر به صورت تو خالی طراحی شده و وسط آن پلیکانی وجود دارد. که درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خودنمایی می‌کند که رابطی بین قسمت‌های تحتانی و فوقانی برج می‌باشد.
درب‌ها و قوس‌های رازی که فشار فوق‌العاده‌ای را تحمل می‌کند و تو خالی بودن دیوارهای فوقانی به استحکام بنا کمک کرده و جنس خشت به کار رفته در برج که از زاج و خاک و سفیده‌ی تخم مرغ است. بر استحکام آن می‌افزاید. از ویژگی‌های جالب و منحصر به فرد این برج، کاربرد آن به عنوان یک ساعت آفتابی عظیم است.
بدین صورت که شیارهای دور تا دور برج به گونه‌ای طراحی شده که با طلوع آفتاب در سمت شرق بنا، کم‌کم یکی از کنگره‌ها روشن می‌شود. و آفتاب به درون آن می‌تابد.
با گذشت نیم ساعت از طلوع خورشید، نصف کنگره روشن می‌شود و با گذشت یک ساعت از طلوع خورشید، یک کنگره به طور کامل روشن می‌شود. به همین ترتیب با گذشت دو ساعت دو کنگره و با گذشت سه ساعت سه کنگره روشن می‌شود، تا اینکه لحظه‌ای فرا می‌رسد که خورشید روی نصف النهار منطقه و در بیشترین ارتفاع خود از افق قرار می‌گیرد.
در این هنگام خورشید دقیقاً بالای سر در جنوبی برج قرار می‌گیرد، زیرا درب‌های برج کاملاً شمالی – جنوبی بوده و روی نصف‌النهار واقع است.
شیر برج طغرل
شیر یکی از نماد‌های مهم در فرهنگ و هنر ایرانی است. در برج طغرل نیز می‌توان نشانه‌های این نماد را دید. همان طور که ذکر شد، حول این برج از نمای بیرونی ۲۴ کنگره وجود دارد. اگر در روبهروی درگاه آن بایستید گویی شیری با دهانی باز به شما می‌نگرد.
بنابراین درب هلالی بنا، دهان شیر، دندانه‌های بالای آن، دندان‌های شیر و قسمت مثلثی شکل که شبیه فروریختگی است. بینی شیر و در راستای آن و بر سر برج دو کنگره به‌شکل چشم شیر است. علاوه‌بر این، روی سنگ‌فرش شمالی برج طغرل درست جلوی درب هلالی شکل برج جای پای یک گربه‌سان به وضوح مشخص است.
مرمت و بازسازی
برج طغرل در طول زمان با وجود حوادث طبیعی و انسانی همچنان پابرجا ایستاده است و تاریخ عهد سلجوقی را به آیندگان انتقال می‌دهد. این برج برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ هجری قمری و در عهد ناصری مرمت و بازسازی شد.
این مرمت به دستور ناصرالدین شاه و به دست وزیرش امین السلطان و توسط ابوالحسن خان معمارباشی انجام گرفت. لوحی مرمر بر سردر بنا نصب شد. این بازسازی، بنا را از خطر نابودی نجات داد. ولی ظرافت‌کاری‌های قدیمی و بقعه کتیبه کوفی آن را از بین برد.
بعد از انقلاب، برج سال‌ها متروک بود تا اینکه در اوایل دهه ۷۰ بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت. آخرین مرمت این برج در سال ۱۳۷۷ صورت گرفت که در طی آن مشخص شد که این برج دارای انحراف ۴۵ سانتی‌متری به‌سمت شرق است. اما متأسفانه در طی این سال‌ها اقدامی برای آن انجام نگرفته و نیازمند مرمت و استحکام‌بخشی است.
برج طغرل
نحوه دسترسی
آدرس: تهران، شهرری، خیابان ابن بابویه، روبهروی سردر شرقی آرامگاه ابن بابویه
برای دیدن برج طغرل می‌توانید با خط شماره یک مترو تهران به شهرری بروید. در ایستگاه شهرری پیاده شوید و به‌سمت ابن بابویه بروید. در سمت شرق این آرامگاه برج طغرل قابل دیدن است. این برج دو ورودی در سمت شمال و جنوب دارد که از درب شمالی می‌توانید وارد آن شوید.
منبع: سیری در ایران
